بازار مواد اولیه صنعتی، به‌ویژه فولاد، به‌عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی سلامت و پویایی اقتصاد هر کشور شناخته می‌شود. فولاد، زیربنای توسعه‌ی صنعتی است؛ از ساختمان‌سازی و زیرساخت‌های عمرانی گرفته تا خودروسازی و صنایع انرژی. نوسانات قیمتی در این بازار نه‌تنها بر زنجیره‌ی تأمین صنایع مختلف تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند جهت‌گیری سیاست‌های کلان اقتصادی را نیز تغییر دهد. درک عمیق از عوامل تأثیرگذار بر قیمت مواد اولیه، به‌ویژه در صنعت فولاد، برای تولیدکنندگان، بازرگانان و سیاست‌گذاران حیاتی است.
در این مقاله، به بررسی مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر قیمت مواد اولیه صنعتی با تمرکز بر بازار فولاد ایران و جهان می‌پردازیم و ارتباط میان عرضه، تقاضا، سیاست‌های اقتصادی و تحولات جهانی را بررسی می‌کنیم.
۱. عرضه و تقاضا: مکانیزم بنیادی بازار فولاد
اصلی‌ترین عامل تعیین‌کننده‌ی قیمت فولاد، توازن میان عرضه و تقاضاست. در سال‌های اخیر، افزایش فعالیت‌های عمرانی و رشد پروژه‌های زیرساختی در کشورهای در حال توسعه باعث افزایش تقاضای جهانی فولاد شده است. از سوی دیگر، ظرفیت تولید فولاد در برخی کشورها، به‌ویژه چین، در حال تعدیل است تا از مازاد تولید جلوگیری شود.
در ایران نیز، نوسانات عرضه ناشی از محدودیت‌های انرژی (برق و گاز) در فصول گرم و سرد، ظرفیت تولید شرکت‌های فولادی را مستقیماً تحت تأثیر قرار داده است. کاهش عرضه در دوره‌های محدودیت انرژی معمولاً منجر به رشد مقطعی قیمت‌ها می‌شود.
۲. قیمت جهانی سنگ‌آهن و قراضه
مواد اولیه‌ی اصلی تولید فولاد، سنگ‌آهن و قراضه‌ی آهن هستند. قیمت جهانی این مواد، تحت تأثیر تقاضای چین، استرالیا و هند، نوسان شدیدی دارد. هرگونه تغییر در تعرفه‌های صادراتی، تحریم‌ها یا محدودیت‌های لجستیکی می‌تواند هزینه‌ی تأمین مواد اولیه را افزایش دهد.
به‌طور مشخص، افزایش قیمت جهانی سنگ‌آهن در سال‌های اخیر، حاشیه سود تولیدکنندگان فولاد را کاهش داده و منجر به رشد قیمت نهایی محصولات فولادی در بازارهای داخلی شده است. در ایران نیز با وجود منابع غنی سنگ‌آهن، محدودیت‌های صادراتی و مسائل زیرساختی حمل‌ونقل باعث افزایش هزینه‌های تأمین شده است.
۳. نرخ ارز و سیاست‌های پولی
در اقتصاد ایران، نرخ ارز یکی از اثرگذارترین متغیرها بر قیمت فولاد و سایر مواد اولیه صنعتی است. افزایش نرخ ارز، مستقیماً هزینه‌ی واردات تجهیزات، مواد افزودنی و قطعات مورد استفاده در خطوط تولید را بالا می‌برد. از سوی دیگر، رشد نرخ ارز انگیزه‌ی صادرات را افزایش داده و منجر به کاهش عرضه در بازار داخلی می‌شود.
سیاست‌های پولی انقباضی یا انبساطی بانک مرکزی نیز در تعیین نقدینگی در گردش صنایع نقش مهمی دارد. هرگونه محدودیت در تأمین اعتبار یا افزایش نرخ بهره، توان سرمایه‌گذاری واحدهای تولیدی را کاهش داده و بر هزینه‌های نهایی اثرگذار است.
۴. هزینه‌های انرژی و حمل‌ونقل
صنعت فولاد از جمله صنایع انرژی‌بر محسوب می‌شود. تغییر در قیمت حامل‌های انرژی مانند گاز طبیعی، برق و سوخت حمل‌ونقل تأثیر مستقیم بر بهای تمام‌شده دارد. در شرایطی که سیاست‌های انرژی کشور در حال بازنگری است و یارانه‌ها به‌تدریج کاهش می‌یابند، پیش‌بینی می‌شود سهم هزینه‌ی انرژی در ساختار قیمتی فولاد افزایش یابد.
از سوی دیگر، هزینه‌ی حمل‌ونقل مواد اولیه و محصولات فولادی نیز با توجه به افزایش بهای سوخت و نرخ کرایه حمل در بازارهای داخلی و بین‌المللی، نقش پررنگی در نوسانات قیمت ایفا می‌کند. هرگونه اختلال در مسیرهای صادراتی، به‌ویژه از بنادر جنوبی ایران، می‌تواند هزینه‌ی لجستیک را تا چند ده درصد افزایش دهد.
۵. سیاست‌های تجاری و تعرفه‌ای
دولت‌ها از ابزارهای تعرفه‌ای برای کنترل بازار داخلی فولاد استفاده می‌کنند. وضع تعرفه بر واردات یا صادرات محصولات فولادی با هدف حمایت از تولید داخل یا کنترل قیمت مصرف‌کننده انجام می‌شود.
در سال‌های اخیر، سیاست‌های متغیر در زمینه‌ی صادرات فولاد ایران – به‌ویژه اعمال عوارض صادراتی در برخی بازه‌ها – موجب بی‌ثباتی در بازار و تغییر جهت عرضه بین بازار داخلی و خارجی شده است. این نوسانات سیاستی، فضای پیش‌بینی‌پذیری بازار را کاهش می‌دهد و تصمیم‌گیری بلندمدت فعالان اقتصادی را دشوار می‌کند.
۶. تحولات ژئوپلیتیک و بازار جهانی
بازار جهانی فولاد از تحولات ژئوپلیتیکی تأثیر عمیق می‌پذیرد. جنگ‌ها، تحریم‌ها و تغییر در روابط بین‌المللی می‌تواند جریان تجارت مواد اولیه و محصولات فولادی را دگرگون کند.
به‌عنوان نمونه، جنگ روسیه و اوکراین موجب کاهش عرضه‌ی فولاد از منطقه‌ی دریای سیاه شد و در پی آن، قیمت جهانی فولاد در سال ۲۰۲۲ جهش یافت. همچنین تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، دسترسی تولیدکنندگان داخلی به بازارهای جهانی و فناوری‌های نو را محدود کرده و هزینه‌های مبادله را افزایش داده است.
۷. سیاست‌های محیط‌زیستی و فناوری‌های نوین
یکی از روندهای نوظهور در بازار فولاد جهانی، فشار برای کاهش انتشار کربن است. کشورها در حال اعمال مالیات‌های زیست‌محیطی و استانداردهای جدیدی برای صنایع فولاد هستند تا تولیدکنندگان را به سمت فناوری‌های کم‌کربن و بازیافتی سوق دهند.
در کوتاه‌مدت، این تغییرات منجر به افزایش هزینه‌های تولید می‌شود، اما در بلندمدت، شرکت‌هایی که به سمت فناوری‌های سبز (مانند فولاد تولیدشده با هیدروژن یا انرژی‌های تجدیدپذیر) حرکت می‌کنند، از مزیت رقابتی پایدارتری برخوردار خواهند شد. در ایران نیز، با توجه به فشار جهانی برای کاهش آلایندگی، انتظار می‌رود این موضوع در آینده نزدیک بر ساختار هزینه‌ی تولیدکنندگان اثر بگذارد.
۸. رفتار بازار و نقش انتظارات
عامل دیگری که نباید نادیده گرفته شود، نقش انتظارات بازار است. نوسانات روانی و گمانه‌زنی‌ها درباره آینده‌ی نرخ ارز، سیاست‌های صادراتی یا قیمت جهانی انرژی، می‌تواند بر تصمیمات خرید و فروش تأثیر فوری بگذارد. در چنین شرایطی، حتی بدون تغییر واقعی در عرضه یا تقاضا، صرفاً بر اثر رفتار هیجانی، قیمت‌ها دچار نوسان می‌شوند.
این پدیده در بازار فولاد ایران بارها مشاهده شده است؛ به‌ویژه زمانی که خبرهایی از احتمال افزایش عوارض صادراتی یا تغییر نرخ انرژی منتشر می‌شود.
در ایران، بورس کالای ایران نقش مهمی در کشف قیمت منصفانه و ایجاد شفافیت دارد. با این حال، مکانیزم عرضه و تقاضا در بورس نیز متأثر از تصمیمات کلان و محدودیت‌های صادراتی است. چنانچه عرضه‌ی فولاد در بورس کاهش یابد، بازار آزاد بلافاصله واکنش نشان می‌دهد و شاهد رشد قیمت‌ها خواهیم بود.
قیمت مواد اولیه صنعتی، به‌ویژه فولاد، حاصل تعامل پیچیده‌ی عوامل اقتصادی، سیاسی، فناورانه و زیست‌محیطی است. در اقتصاد ایران، متغیرهایی چون نرخ ارز، هزینه‌ی انرژی و سیاست‌های تجاری بیشترین تأثیر را دارند. در سطح جهانی نیز، تغییرات ژئوپلیتیکی، روندهای زیست‌محیطی و تقاضای ناشی از رشد اقتصادی کشورها مسیر حرکت قیمت‌ها را تعیین می‌کنند.
برای فعالان صنعت فولاد، درک این متغیرها و پایش مستمر آن‌ها، شرط لازم برای تصمیم‌گیری آگاهانه است. آینده‌ی بازار فولاد، به میزان سازگاری تولیدکنندگان با فناوری‌های نو، سیاست‌های هوشمند انرژی و حضور فعال در زنجیره‌ی ارزش جهانی بستگی دارد.
